دونيالاريني دگيشميش بو ايكي بيلگين، دده قورقود بويلاري ايله ايلگيلي مسئله لرده و خصوصيله اثرين ديل و اوسلوبوندا اولان آذري توركجه‌سي اؤزه‌لليكلري و اويغونلوقلاري باره ده آيري ـ آيري و بعضاً ده بير ـ بيرنه اويوشمايان گؤروشلر و ملاحظه‌لر يوروتمكله فرقلي قناعتلره گليب چاتميشلار.

بو خصوصدا محرم ارگين، ‌دده قوروقود كيتابي‌نين متن وآراشديرماسينا حصر ائتديگي ايكي جلدليك آيرينتيلي اثري‌نين ايكينجي جلدينده دده‌قورقودون ديل و قرامئريندن بحث ائده‌ركن، مسئله‌يه آشاغيداكي باخيشلا ياناشير: «دده قورقوت كيتابي بير كره آذري ساحه سي نين اثريدير. ايچينده كئچن يئر و قوم آدلاري بونو آچيقجا گؤسترمكده دير. فقط بونون ياني سيرا، اثرين ديلي‌ده بو ساحه‌نين دامغاسيني داشيماقدادير. داها 14 ـ جو عصرده قاضي برهان الدين ده بليرتيلريني گؤردويوموز آذري توركجه سي، دده قورقود دا آرتيق بليرلي بير حالا، ال ايله توتولور بير حالا گلميش بولونماقدادير. بؤيله‌جه اثرين ديلي كندي جوغرافياسينا و ائتنيك دورومونا تاماميله اويغون دوشمكده دير. آشاغيدا قرامئريني اينجه‌لركن اثرين ناسيل آذري توركجه‌سي طرفيندن اولدوغونو ياخيندان گؤره‌جه‌ييز، فقط متنه شؤيله گليشي گؤزه‌ل بير گؤز آتماق بئله، بيزي در حال آذري ساحه سينه گؤتورمگه كافيدير. قرامئر شكيللري بير يانا، كلمه‌لر، كلمه قروپلاري (تركيبلر) و جومله‌لر باخيميندان دا هر سطرده آذري توركجه سيله قارشي قارشييا گليريز. (بورادا يازار دده قورقوتدان چوخلو آذري اؤزه‌لليكلري داشييان سؤزلري اؤرنك اولاراق گتيرير و سونرا سؤزونه بئله داوام ائدير). بو مثاللارين بير قسمينه باتي اوغوز ساحه‌سينده (شرقي آنادولودا) دا راستلانا بيلير. فقط بوتون بونلار بو كيمي كلمه‌لر و تعبيرلر عموميتله آذري ساحه‌سي‌نين اؤز ماليدير. بعضيلري ايسه يالنيز آذري ساحه‌سي‌نين عنصرلريدير

.. دده قورقوتداكي آذري عنصرلري‌نين گؤزه چارپان بليرتيلري اولاراق يوقاريدا سيرالاديغيميز مثاللار آذري ساحه‌سي ايچينده بالخاصه توركيه آغزي‌نين عنصرلريدير. دده قورقوت كيتابيني اوقوركن انسان كنديسيني بير تره‌كمه توپلولوغو ايچينده ظن ائدير. اثرين مقدمه سينده آنلاتيلان و قادينلاردان بيري نين يوزده يوز تره‌كمه هاواسي تاشييان شو ايفاده‌سيني اوقويونجا قارشيميزدا بير تره‌كمه قاديني‌نين قونوشدوغونو گؤرورسونوز و تك باشينا بو سسله‌مه بئله بليرتتيگيميز ياقينليغي بوتون آچيقليغي ايله اورتايا قويماغا كافي گلير: «قيز زليخا، زوبئيده، اوروئيده، جان قيز، جان پاشا، آيناملك، قوتلوملك، اولمگه، ‌ايتمگه گيتمه‌ميش‌ايدوم ياتاجاق يئروم گئنه بو خراب اولاسييدي. نولايدي بنوم ائوومه بير لحظه باقايدينوز. قونشو حقي تانري (بورادا يازار توركيه‌ده توپلانميش توركيه آغزيندان درلمه اثرلردن آد چكير).

دده قورقود كيتابي‌نين يالنيز قرامئر ياپيسي (قورولوش) و ديل ياپيسي دگيل، ‌اوسلوبودا آذري ساحه‌سي‌نين هاواسيني داشير. مجازي ايفاده دن مومكون اولدوغو قده‌ر اوزاق، آنلاملاري كنديلرينه ان ياخين كلمه‌لر ايله قارشيلايان گئرچكچي، اؤزلو و ياخين آنلاديش آذري ايفاده‌سي نين بارز وصفيني تشكيل ائدر. دده قورقوت كيتابيندا عيناً بؤيله بير اوسلوبلا، ‌بؤيله بير ايفاده طرزي ايله، بو نوع بير اوسلوب ايله قارشي ـ قارشييا قاليريز. .

محرم ارگين، قرامئر بؤلومونون باشلانيشيندا دده قورقود اثريني باتي توركجه‌سي‌نين (خزرين باتيسيندا ـ غربينده ـ يئرله‌شن توركجه‌نين) ايچريسينده يازييا آلينان اثرلردن بيري سايير. اؤ اوغوز شيوه سينه اساسلانان باتي توركلري‌نين يازي ديليني 13 ـ 12 ـ نجو عصرلردن فورمالاشماغا باشلاديغيني و عصرلر اؤتدوكجه سس و سؤز قورولوشو باخيميندان جور به جور گليشمه‌لر و ده‌بيشمه‌لره اوُغراديغي حالدا، ‌زامانلا ايكي دايره ني بيري آذري و دوغو و باتي اوغوزجاسي، او بيري عثمانلي يا باتي اوغوزجاسينا آيريلميش بوُ دوغو و باتي اوغوزجالاري آراسيندا يئرلي قوْنوشما شيوه‌لري و آغيز آيريليقلاري يانيندا دوغو اوغوزجاسي نين وقت آشيري شرقدن گلن يئني عنصرلر، خصوصيله قيپچاقلار و ايلخانليلارين تاثيري، بو آيريليقلاري قرامئر شكيللري آيريليقلارينا قده‌ر گتيريب چيخاريب دير. بونونلا دا محرم ارگين‌ين قناعتينه اساساً، دده قورقود كيتابي ساحه باخيميندان دوغو اوغوز، يعني آذري ساحه‌سي‌نين اؤزه‌لليكلريني اؤزونده داشييان بير اثر اؤلموشدور.

بئله ليكله ده محرم ارگين بو قطعي باخيش و ياناشمالاري ايله دده قورقود كيتابي‌نين آذري توركجه سي و دوغو آنادولو ساحه‌سينه و بو ساحه‌نين ائلات وارليغي وائل قونوشمالارينا اساسلانديغيني منيمسه مكله و اثرده سايسيزجاسينا گؤرونن سس دوروملاريني، سس حادثه‌لريني، سس دگيشمه‌لريني، شكيل، اوسلوب خصوصيتلريني دقيقلشديرديگي حالدا، اونون تاريخي و ائتنيك باخيمدان تورك ديلي‌نين ان گؤزه‌ل اثرلريندن بيري و بلكه ده بيرينجيسي اولان دده قورقود كيتابي عيني زاماندا تورك كولتورونون تمل اثرلريندن بيري و بلكه ده بيرينجيسي دير. دده قورقود كيتابي بوگون اليميزده اولان بو متني ايله آذري ساحه‌سي نين اثريدير. فقط ايچينده‌كي حكايه‌لر توركيه‌دن توركستانا قده‌ر بوتون تورك اولكه‌لرينده اسكيدن بري يايغين بير شكيلده و جانلي اولاراق ياشاماقدادير. يعني دده قورقود بوتون تورك اؤلكه‌لري‌نين بوتون تورك دونياسي نين مشترك ميللي كولتور آبيده‌سيدير. . اونون ايچينديركي بواثر يالنيز آذربايجاني و يا توركيه‌ني دگيل، بوتون توركلوك عالميني ميللي كولتور، باخيميندان ياخيندان ايلگيلنديرمكده دير.

اورحان شايق گوك ياي، اؤز قالين آنسيكلوپئديك اثرينده، ‌دده قورقود كيتابي‌نين ديل و اوسلوبوندان بحث ائده‌ركن، ‌بير پاراقرافدا اؤز باخيشيني بوساياق آچيقلايير: «دده قورقوت كيتابي‌نين ديلي آذري اؤزه‌لليكلري گؤسترمكله بيرليكده، ‌بوگون قونوشولان و يازيلان آذري لهجه‌سيله قارشيلاشديغي زامان كيتابين داشيديغي اؤزه‌لليكلرين بو لهجه‌يه عايد اولدوغونوسؤيله‌مك مومكون دگيلدير. اسكي عثمانليجا متنلرده، سلطان ولد ديواني (13 ـ جو يوز ايل)، يونس امره و قاضي برهان الدين ديوانلاري، ‌سهيل و نوباهار،  فرهنگنامه كيمي 14 ـ جو يوز ايل، اوروج بيگ تاريخي كيمي15ـ جي يوز ايل اثرلرينده هم عيني كلمه‌لري، هم ده دده قورقوت متنينده راستلاديغيميز ديل اؤزه‌لليكلريني، ‌مورفولوژي و سنتاكس بنزه‌رليكلريني، بولويوروز. بيلينديگي كيمي، بو يوز ايللر اوغوزجانين بو ايكي لهجه‌سي‌نين، اسكي آناتولو و آذري لهجه‌سي‌نين هنوز كسين جيزگيلرله آيريلماديغي بير دؤردور.

بو پاراقرافلا ايلگيلي حاشيه‌ده آشاغيداكي سؤزلر قيد ائديلميشدير. «ضياء گوك آلپ، دده قورقود ديلي‌نين اسكي اوغوزجا و بيزه مخصوص توركجه‌نين آناسي اؤلدوغونو سؤيلر (توركچولويون اساسلاري، ص 117)، پروفسور فؤاد كؤپرولوده اؤنون ديل باخيميندان آذري خصوصيتلري گؤسترديگي كيمي، بو حكايه‌لرده ائتنيك و جوغرافي اسملرين تاماميله آذري ساحه‌سينه عايد اوْلدوغونو بيلديرير(اسلام آنسيكلوپئديسي، آذري ادبياتي)».

اورحان شايق گوك ياي بو آچيقلامانين آردينجا، آچديغي ديل و اوسلوب آيريمينا عايد بيبليوقرافي ملاحظه‌لري بو سؤزلر ايله باشلار: «دده قورقوت حكايه‌لري نين ديلي اوزه‌رينده بو گونه‌دكين چاليشانلار هم آذردير، هم ده ياپيلميش اوْلانلار دويوروجو اولماقدان اوزاقدادير»

اوْ بورادا ايكي ـ اوچ بيبلوقرافيك اثره اشاره ائتديكدن سوْنرا سؤزو محرم ارگينه يؤنلده‌رك بئله داوام ائدير. «توركيه ده دده قورقودون ديلي اوزه‌رينده، اولدوقجا گئنيش توتولان بير پلانلا يازيلميش اولان بير كيتاب واردير(صفحه‌نين حاشيه‌سينده: محرم ارگين، دده‌قورقوت كيتابي،ج 2، ايندئكس ـ قرامئر،‌آنكارا،‌ 1963)

بو تانيتمانين داواميندا، او، ارگين‌ين اثرينده قرامئر بؤلومونه يئرله‌شن آچيقلامالارين عنوان و صحيفه ساييلاريني درج ائتمكله، ‌بو بؤلومده بير سيرا چاتيشمازليقلاردان آد چكير. اورحان شائقه گؤره بو‌چاتيشمازليقلار ارگين‌ين اؤزوندن اؤنجه كي چاليشمالاردان يارارلانماديغي، دده قورقوددا يئرله شن بوتون سؤزلر دوغرودان دوغرويا آذري ساحه‌سي نين مالي اولاراق گؤستريلديگي، اثري مورفولوژي و سينتاكس باخيميندان هئچ بير تانيق گؤسترمه‌دن اسكي آناتولو توركجه‌سي و آذري لهجه‌سيني» اؤرنك‌گؤتوردويو، و اثرده اولان املا قاريشيقليغي و دوزه‌نسيزليكلري اؤز ايستكلرينه اويغون دگرلنديرديگي، واتيكان نسخه‌سيندن يئرلي يئرينده فايدالانماديغي و بير پارا بو كيمي چاتيشمازليقلار اوزه‌رينده دايانير.

بيز، هله‌ليك بو چاتيشمازليقلارين تامام يا قيسماً دوز اوْلوب اوْلماديغينا قاتيلمادان مسئله‌ني يالنيز بو قونوشمانين موضوعو باخيميندان اينجه‌له‌مك ايسترديك. هئچ سؤز يوخ كي، اورحان شايق گؤگ ياي‌ين آراشديرماسي، محرم ارگين‌ين اثريندن ان آزي اون ايل سونرا ياييلميشدير و بونا گؤره ده يازار دده قورقود دونياسيندا يئني آراشديرما يوْللاري، باشليجا دوشونجه و قناعتلره يوْل تاپميش و بئله‌ليكله‌ده اثريني زنگينلشديرميشدير. بونونلا بئله، ديل و قرامئر آراشديرماسينا گلديكده ارگين‌ين ايكي جلدليگي داها چوخ فونئتيك و سس قورولوشونا دايانان و اورحان شايق‌ين اثري مورفولوژي و سينتاكس مسئله‌لرينه آرخالانميشدير.

بو مسئله‌ني يئري گلديكده اروحان شايق اؤزو ده قيد ائدير: «اثرين فونئتيكي بير ياندان بنيم آلانيم ديشيندا اؤلدوغو، بير ياندان دا بير درجه‌يه قده‌ر باشقالاري طرفيندن اوزه‌رينده دورولدوغو ايچين بورادا سؤز قونوسو ائديلمه ميشدير. يالنيز اثرين موروفولوژي و سينتاكس قونولاري ايچين اونم داشييان املاسي اوزه‌رينده دورماق يئرينده گؤرولموشدور».

هر ايكي آراشديريجي اؤنم وئرديكلري مسئله‌لره فرقلي باخيشلارلا ياناشديقلاري حالدا، اؤز نهنگ اثرلرينده دده قورقود بويلاري نين ترانسكريپسيون متنيني وسؤزلويونو بو گونكو توركيه اليفباسينا اويغون صورتده وئرميشلر. بئله ليكله‌ده نئچه يوز ايللر بوندان اول يازييا آلينميش و اولدوقجا دا قاتما ـ قاريشيق املا ايله گؤستريلمه‌سي، ايستر ـ ايسته‌مز و خصوصيله متنده اولان سس و سؤز دوزومونون باشقا بير ساحه‌يه عايد اولدوغونو نظره آلماقلا بيرسيرا سس ده‌ييشمه‌لري، ‌سس اويوشمالاري، قرامئرلشديرمه ضرورتلري، اوخونولماز و يا اوخونماسي شبهه‌لي اولان سؤزلرين املايا آنلام يوزومو و هاميدان اؤنجه ساحه خصوصيتي داشييان و معين آنلام ايفاده ائدن سؤزلر و سؤز بيرلشمه‌لري‌نين تعبيري اثرين بير درجه بو گونكو توركيه توركجه سينه يؤنه‌لديگيني گؤسترمكده دير. سؤز يوخ كي، متني و سؤزلوك سيرالاريني بوگونكو اليفبايا اويوشدورماقدا، خصوصاً داها احتياط‌لي داورانان محرم ارگين ين حاضيرلاديغي متنده بو گونكو توركيه اليفباسيندا يئري اوْلمايان، لاكين دده قورقود اثرينده بوْل ـ بوْل ايشله‌نن «خ» و «‌ق» سسلري k,h شكلينده گؤسترمك ده بو يؤنه‌لمه و بنزه‌مه‌ني ايتيره بيلمه‌ميشدير و بيز بو متنلري و بونونلا ياناشي سؤز دوزوملريني آذربايجاندا مثلاً فرهاد زينالوف و صامت عليزاده نين و يا شامل جمشيدوفون حاضيرلاديقلاري متنلرله قارشيلاشديرديقدا و حتا اسكي اليفبادا يازيلميش اصل متنله توتوشدوردوقدا بو فرقلري آيدينجا سئزه‌بيله‌جه‌ييك.

آراشديرمالاردا گئنيش يئر و ئريلن سؤزلوك يا سؤز دوزومونه گلينجه، ‌بو محرم ارگين ده فونئتيك اوسلوبدا يعني كلمه‌نين يالنيز كؤكونو اونون داشيديغي آنلاملا اؤنجه و آردينجا داكؤكون سؤز دوزه‌لديجي وسؤز ده‌ييشديريجي شكيللره يوكله‌نديگي و سؤزون متنده هانسي يئرلرده ايشلنديگي صحيفه، سطير سايي ايله گؤستريلميشدي. اورحان شايق گؤك ياي دا سؤزلر و سوز قروپلاري اساس يئري توتموشدور. بورادا كلمه و تركيبين هانسي يئرلرده ايشلنديگينه اشاره‌دن سوْنرا، سؤز و يا سؤز تركيبي نين آنلامي و آچيقلاماسي وئريلميش و آچيقلانا بيلمه‌ينلرين قارشيسي بوش بوراخيلميشدي.

346 صفحه‌ده يئرله‌شن محرم ارگين ين ايندئكسي(سؤز ديزيني) دده قورقودون سس قورولوشوندا آذري توركجه‌سيله اولان اويغونلوقلاردان جانلي و اؤلچوسوز اؤرنكلر گؤسترمكده‌دير. نمونه اؤلاراق آذري توركجه‌سي‌نين تاريخي ائتنيك گليشمه‌ده «‌م» (من و اوندان تؤره‌نن سؤزلر) و يا «ب» (بن و اوندان تؤره‌نن سؤزلر) طرفينده اوْلدوغو اوْلموشدور. ارگين‌ين ايندئكسينده وئريلن رقملره اساساً «من سؤزو و اونون اكلنميش حاللاري يوزلر دفعه دده قورقوددا ايشلنديگي حالدا «بن» سؤزو چوخ سئيرك ايشلنميشدير. و يا «مره» سؤزو يوز اللي كره ايشلنديگي حالدا «بره» سؤزو اصلاً ايشلنمه‌ميشدير. اورحان شايق ين چاليشمالاريندا 180 صحيفه‌ده يئرله‌شن سؤز ديزينينده كلمه لردن علاوه، سؤز بيرلشمه‌لري ده يئرلشميشدير. سؤز بيرلشمه‌لري ديلين تاريخي ـ مدني انكشافيندا يارانان و مجازي آنلام ايفاده ائتديكلريندن بديعي ادبياتدا چوخ ايشله‌نن و ديللرين سؤز و تركيب قورولوشوندا چوخ ايشه آپاريلان تئرمينلردير. اورحان شايق دده قورقوددا گئدن و آذري توركجه سي بيچيمينده اولان سؤز بيرلشمه‌لري نين بير چوخونو آيدينلاتديغي حالدا، بير سيراسيني آچيقلايا بيلمه‌ميشدير.

مسئله نين داها ماراقلي يئري بوراسيديركي، هر ايكي آراشديريجي دده قورقود كيتابي‌نين يوخاريدا آدي چكيلن انتقادي متنيني حاضيرلاديقلاري حالدا، اثرين عادي توركيه اوخوجوسو اوچون بو گونكو ديلده متنيني ده حاضيرلاييب نشر ائتميشلر. هر ايكي يازار يايديقلاري بو متنده بو گون آذري توركجه‌سي ساحه‌سينده اولدوقجا آچيق ـ آيدين دويولان و هئچ جور ده‌ييشديرمه‌سي و باياغيلاشديرماسي گره‌كلي اوْلمايان سؤزلري ده هر ايكي اثرده دييشديريب و اونلارين يئرينه شبهه‌سيز دويولماسي و آنلامي توركيه توركجه سينده داها الوئريشلي اولان سؤزلر يئرلشديرميشلر.

بيز بو ييغجام قونوشماني قوروتارمادان اول، ‌اؤرنك اولاراق هر ايكي بو گونكو ديلله دده‌قورقوتدان قارشيلاشديرمالار گتيريريك:

1 ـ محرم ارگين‌ين مين تمل اثرين بيرينجي كيتابي كيمي نشر ائديلميش بوگونكو توركجه ده دده قورقوددا اؤرنكلر (ديرسه خان اوغلو بوغاجين بويونون باشلانيشيندان)

يئريدن دوروموشدي ـ yerinden kalkmisti  

ايلده بير كره طوي ائديب ـ yilda bir kereziyatet edib

اوغوز بيگلريني قوْناقلاردي ـ oguz beglerini misafir ederdi

يئمزسه دورسون گئتسين ـ yemezse kalksin gitsin

آللاه تعالي قارغاييبدر ـ allah taala batdua etmisdir

داغلارا گون دگنده ـ daglara gun vuranda  

قيريق ايگيدين بويونا آليب ـ kirik yigidini beraberine alip

ديرسه خانين نؤكرلري ـ  dirse hanin hizmetcileri

اوق توخوندي الجاقاني شورلادي ـ ok isabet etti alca kani fiskirdi

اول قيرخ نامرد قويمادي ـ okirk namert birakmadi

آتين جيلاوسين دؤندردي ـ atin dizginini donderdi

بير اوغول گوجله بولدوم ـ bir ogul zorla buldum

بول لشكر آلايين ـ bol asgar alayin

قايتدي گرو دوندي قاتلانمادي ـ cekidi geri dondu dayanmadi

اوچ كره ياراسيني اليله سيغادي ـ uc defa yarasini eliyle sivakladi

قوْشا بادام سيغمايان ـ cifte badam sigmayan

اوج دخي اردو اوشاغي ـ uc de kabile cucugu

اورحان شايق گوك ياي ين بو گونكو ديلله دده قورقود آدي ايله 1963 ـ جوايلده نشر ائتديگي:

يئريندن دورموش ايدي ـ yerinden dogrulmustu

صحبتينه دريلميشدي ـ sohbetine toplanmisdi 

بونلاري گؤردو گونده ـ bonlari gordugu vakit   

مستجاب اولوردي ـ kabul olurdu

نئچه زامان ـ kac zaman        

بويروق ائتدي ـ emir verdi             

 يولا گيرديلر ـ yol aldilar

يول ياراغين گؤردولر ـ yol hazirligini gorduler

اوغوزون اوجوندا ـ oguznl sinirinda      

بلي سلطانيم آرتيقدير ـ evet sultanim fazladir

ال گؤتوردولر، دوعا قيلديلار ـ el kaldirdilar dua etdiler

آري ايماندان ـ temiz imandan 

سازا دوشوردي ـ saza sokdu 

سازي اودا ووردولار ـ sazi atese verdiler        

آت چاپديرماديقمي؟ ـ at kosdurmadik? Mi?

موشتولوغا چاپار گوتدي ـ mujdeye getdi                

قانيني دستمالا دورتسون ـ kanini mendile sarsun

قایناق: http://www.rezahamraz.com